Sistem Jasenovackih Koncentsacionalnih Logora

A nas Gospode svakog dana razapinju
na ovaj krst jasenovački.
(Đorđe Radišić OČI TRAVA)

Na teritoriji Jugoslavije u II svetskom ratu postojao je 71 koncentracioni i sabirni
logor i 329 istražnih i drugih zatvora. Jugosloveni su bili zatočeni i u 69 različitih logora
van granica Jugoslavije.Koncentracioni logor Jasenovac je po broju ubijenih zatočenika bio najveće gubilište
na tlu Jugoslavije. Od 1 706 0002 izgubljenih života u ratu3 nekoliko stotina hiljada je
ubijeno u Jasenovcu. Okupacijom Jugoslavije nacistička Nemačka i fašistička Italija osnivaju ustašku kvislinšku
tvorevinu, proglašenu pod imenom: Nezavisna Država Hrvatska.
Od uspostave NDH započeo je organizovani teror protiv stanovništva sa svim elementima
zločina protiv čovečnosti i ratnog zločina.5 Već u prvim danima ove “državne”
tvorevine, osim terora tzv. "divljih ustaša", ustvari formacija proizašlih iz organizacija
"Katoličke akcije", odnosno "Čiste katoličke akcije" nadbiskupa Stepinca i Vatikana
("Križari" i dr.), vrši se organizovani teror.6 Donošenjem niza zakonskih odredbi ustaškavlast
formalnopravnim propisima ozakonjuje sistem terora.U organizovani sistem terora
spadaju i koncentracioni logori.
Ustaše su organizovale "čitavu skalu različitih sabirališta i logora već prema svrsi
za koju su bili namjenjeni".Iako je tek 25.11.1941. formalno donesena "Zakonska odredba
o upućivanju nepoćudnih i pogibeljnih osoba na prisilni boravak u sabirne i radne logore"
mnogi od "logora smrti" već su postojali, pa čak bili i likvidirani (Slana i Metajna na Pagu,
"Danica" u Koprivnici, Jadovno kod Gospića, Kruščica kod Travnika). "Prve koncentracione
logore Pavelić je preuzeo od Banovine Hrvatske i bivšeg jugoslavenskog režima",
10 a prvi koga ustaše formiraju polovinom aprila 1941. godine je "Danica" u Koprivnici.
11 Maja 1941. osnovan je logor Jadovno kome je dodeljena uloga da se u njemu vrše masovne
likvidacije,a ovu funkciju imao je i logor Slana na otoku Pagu. U ovim gubilištima
likvidirani su i zatočenici ne samo iz logora Gospić, već iz "Danice" i dr.
Ustaše, ustvari, osnivaju čitav sistem logora: "Danica" u Koprivnici, Kerestinec, Lepoglava,
Gospić sa Jadovnim, Kruščica, Caprag, Loborgrad, Sisak, Jastrebarsko, Tenje, Slana,
Đakovo, Gornja Rijeka, Feričanci, Vinkovci, Slavonska Požega, Bjelovar, Jasenovac, Stara
Gradiška i dr., ukupno 24 logora.
Zbog italijanske reokupacije demilitarizovane zone uslovljene razvojem narodnooslobodilačkog
ustanka (započeta 15.8.1941.), ustaše su morale brzo likvidirati logore Gospić (Jadovno) i Pag (Slana).
Poslednja grupa logoraša koje ustaše nisu stigli ubiti, prebačena
je 19., 20. i 21. avgusta 1941. preko Jastrebarskog u novoformirani logor Jasenovac, a
neki i u Kruščicu kod Travnika.
Ustaška nadzorna služba (UNS), a kasnije (od 21.1.1943.) Glavno ravnateljstvo za
javni red i sigurnost osnivali su, i u njihovoj kompetenciji su bili, koncentracione logore.
Prvi ured – politički, donosio je i potvrđivao odluke o logorisanju. Treći ured neposredno
je rukovodio (Odsjek za logore), a Ustaška obrana kao vojno-policijska organizacija vršila
je obezbeđivanje logora, čuvanje i likvidaciju zatočenika.15
Osnivanjem prvih logora rukovodi neposredno Eugen-Dido Kvaternik, a njihov
šef bio je Mijo Babić – Đovani, a kad je on poginuo Vjekoslav Luburić –Maks, koji uz neke
manje prekide to ostaje do kraja NDH. Vjekoslav Luburić je neposredni organizator sistema
jasenovačkih logora.Luburić čak, početkom oktobra 1941, boravi desetak dana u
Berlinu, gde je posetio Glavnu upravu Gestapoa, koja mu je omogućila da upozna sistem
organizacije i upravljanja više nacističkih koncentracionih logora.
Koncentracioni logor Jasenovac – za razliku od provizornih i improvizovanih
logora osnovanih neposredno posle proglašenja NDH – bio je prvi sistematski izgrađivani
konclager i najveće gubilište na području okupirane Jugoslavije.
Dosadašnja istraživanja, objavljeni istoriografski radovi i memoarski zapisi nisu
decidno odgovorili na pitanje zašto je logor osnovan baš u Jasenovcu.

Ovo pitanje (zašto logor baš u Jasenovcu?) postavljeno je i na prvom naučnom
skupu u Jasenovcu 1984.20 Odgovori na ovo pitanje kreću se u relacijama geografskih,
strateških i prometnih prednosti jasenovačkog prostora na području tadašnje NDH,šta je
sigurno tačno, međutim, dosadašnja istraživanja nisu ponudila ni jedan originalni dokument
kojim bi se definitivno argumentovao odgovor na ovo pitanje.
Kompleks jasenovačkih logora nalazio se na prostoru od 210 kilometara kvadratnih,
od Krapja – 12 km zapadno od Jasenovca i Dubičkih (Baćinskih) krečana – 20-tak km
uzvodno uz Unu, do Stare Gradiške – 30-tak km istočno i od Struga na severu do linije
Draksenić – Bistrica na jugu U Jasenovcu se formira “Zapovjedničtvo sabirnih logora Jasenovac”.
Sistem jasenovačkih logora predstavljaju ustvari logori obeleženi brojevima I –
V, drugi logorski objekti i lokaliteti (stratišta, ekonomije i dr.) Redosled i vreme nastanka
pojedinih jasenovačkih logora (I i II) različito se daje u literaturi i predstavlja takođe jedno
od pitanja koje traži odgovor na bazi autentične dokumentacije.
Prihvatajući oznake za logore kako ih je dala Zemaljska komisija Hrvatske za
utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača,pošto druge podele koje se nalaze u
literaturi nemaju adekvatnu argumentaciju, a ovo saopštenje Zemaljske komisije ipak
predstavlja, u određenom vremenu, verifikovani dokument, do sada argumentovano nepobijen,
u ovom radu služimo se sistemom oznaka Zemaljske komisije.
“Jasenovac logor br. I” nalazio se kod sela Krapje, 12 km uzvodno (zapadno) od
Jasenovca. U ograđenom prostoru pored šume Gornja Krndija, neposredno uz Strug, između
sela Krapje (u kome se kasnije nalazila i Dočasnička škola) i Plesmo,25 dopremljeni
su prvi transporti u dve barake na stubovima (izgled sojenica).
“Jasenovac logor br. II” zvan “šuma” nalazio se na prostoru “Bročkih jasenina”,
pored ceste Jasenovac – Bročice, uz rub šume Donja Krndija.
U žicom ograđenom prostoru nalazile su se tri barake.
Zbog jesenjih poplava ustaše su novembra 1941. godine likvidirali logore I i II sa
većinom zatočenika, a preostali deo prebacili na prostor industrijskih objekata firme “Bačić
i drug” (1,5 km nizvodno Savom od centra Jasenovca) i tu formirali “Jasenovac logor
br. III” zvan “Ciglana”.

U samom mestu Jasenovac postojao je industrijski objekt “Kožara” koji je pretvoren
u “Logor br. IV”.Logor u Staroj Gradiški u nekim dokumentima se naziva “Zapovjedničtvo sabirnih
logora Stara Gradiška”,a u nizu dokumenata kao “Logor br. V” sistema jasenovačkih
logora.Osim zvaničnog naziva “Ustaška obrana/Zapovjedničtvo sabirnih logora Jasenovac”,
odnosno “Zapovjedničtvo sabirnih logora Jasenovac” upotrebljavani su još nazivi:
“Koncentracioni logor Jasenovac” i “Sabirni i radni logor Jasenovac”.
Kada se govori o logoru Jasenovac, misli se uglavnom na logor III - Ciglana, koji
je postojao sve do likvidacije krajem aprila 1945. godine, a kada se govori o sistemu jasenovačkih
logora misli se prvenstveno na logor III – Ciglana i logor V – Stara Gradiška,
ali, ustvari, podrazumevaju se i ostali logori i lokaliteti.
Pod “Zapovjedničtvo sabirnih logora Jasenovac” pripadali su u određenim periodima
i logori Đakovo,Lepoglava kao i ekonomije, a osim u neposrednoj blizini logora
(Mlaka, Jablanac, Bistrica, Gređani i dr.) bile su (kao svojevrsne ispostave) i u Feričancima
i Obradovcima.Osiguranje jasenovačkih logora vršile su stalno jedinice Ustaške obrane, izdvojene
iz Ureda III (Odsjek za logore) u samostalnu vojnu formaciju. Pripadnici Ustaške obrane,
pored neposrednog osiguranja logora i stražarske službe, čuvali su zatočenike na vanjskim
radovima i sudelovali u pojedinačnim i masovnim likvidacijama, te u represivnim
akcijama na širem području jasenovačkih logora.
Početkom 1942. godine Luburić osniva tzv. “sigurnosni pojas” koji se proteže od
Dubice, Jasenovca i Novske do Okučana i Stare Gradiške, od zapada prema istoku, a od
severa prema jugu nalazi se u prostoru od Psunja s jedne strane do Prosare s druge strane.
U “sigurnosnom pojasu” Ustaška obrana imala je svu vojnu i redarstveno-upravnu vlast,
čime je bila izdvojena kao posebno područje izvan kontrole upravnih i redarstvenih vlasti
Velike župe Livac – Zapolje.“Ona je u ovom pojasu bila potpuno samostalna, pa u njemu
druge vojne jedinice ili pojedinci nisu mogli provoditi nikakve mjere bez prethodnog
dogovora s Ustaškom obranom.”
Logor III bio je ograđen bodljikavom žicom, a sami zatočenici su morali 1942.
godine izgraditi zid visok 3 m koji je opasivao logor s tri strane i delimično do Save, koja
je bila prirodna zapreka. Zid se protezao 420 m sa zapadne strane, zatim 1 350 m paralelno
s prugom, te 1 300 m okomito prema Savi i 290 m s južne strane, a dalje je prirodna
prepreka bila Sava. Ukupno je zid bio dug 3 360 m.Na zidu se nalazilo 10 stražarnica i
4 tornja – osmatračnice.Kod glavnog ulaza bila je izvidnica visoka 24 metra.Oko logorskih
zidova na čitavom području bili su bunkeri od cigle ili drveta s posadama naoružanim
mitraljezima i puškama.Bunkeri su se nalazili i na prostoru južno od Gradine, na
liniji Draksenić – Međeđa, zatim istočno prema Košutarici, severozapadno uz železničku
prugu i mostove. Na pruzi se stalno kretao oklopni voz. Oko zida prostor je bio miniran.
Ustaše su raspolagali i motornim čamcem na Savi (a u određenom periodu bili su na Savi
i mađarski patrolni čamci, a za vreme ofanzive na Kozari mađarski monitori).
Sistem jasenovačkih logora osiguravao je Sdrug (Zdrug) Ustaške obrane u jačini od oko 1 500 ljudi
(stožer, dvije bojne sa sedam satnija, novačka bojna i logorski sat).
Uprava logora bila je tzv. eksterna – ustaška, na čelu sa “zapovjednikom” (imala
je 7 raznih “odsjeka”) koji su izdavali naređenja za rad, snabdevanje, određivali kazne,
isleđivanja, naređivali mučenja i likvidacije, imali kontakt s institucijama izvan logora;
dok unutarnju upravu – sa logornikom (zatočenik, najčešće iz redova kriminalaca, kažnjenih
ustaša i sl., ali bilo je i korektnih i nekompromitovanih) činili su grupnici, stotnici, pedesetnici
i desetnici (najčešće doušnici, kriminalci, batinaši).
Osnovni zadatak jasenovačkih logora bilo je uništenje ljudi, stoga sasvim opravdano
ovi logori nose naziv “logori uništenja” (Vernichtungslager). Brojna stratišta jasenovačkih
logora, nažalost, usprkos nekim provedenim istraživanjima, još uvek nisu dovoljno,
a neka nikako, istražena: neistražene grobnice i logorski prostor Krapja, neistraženo
preko 40 grobnica logora Bročice, nedovoljno istražen prostor logora III, neistraženo grobište
u Uštici, na Gradini je potrebno, osim istraživanja koja su vršena i uređenja koje je
provođeno, izvršiti sistematsko istraživanje (dosadašnja su ipak bila samo sondažna i određeni
zaključci su izvedeni na bazi sondažnih istraživanja); neistraženi lokaliteti: Dubičke
krečane, Mlaka, Jablanac, Barutana, ekonomije u Bistrici i Gređanima, u Staroj Gradiški
osim uređenja “Kule” potrebno je izvršiti uređenje grobišnog prostora; rijeka Sava kao
grobnica traži takođe naučnu verifikaciju. Osim grobišnih i logorskih lokaliteta potrebna
je i obrada UNS-ovih zatvora i mučilišta, te drugih objekata u samom Jasenovcu, kao i nekih
drugih logora koji su u određenom periodu potpadali pod “Zapovjedničtvo sabirnih logora Jasenovac”.
O metodama terora i mučenja ljudi govore mnogobrojni memoarski zapisi.
Svima zajedničko je: jasenovački logori su deo sistema genocida41 nad Srbima, Jevrejima
i Romima, a isto tako stratište za sve jugoslovenski, antifašistički, komunistički i protuustaški
orjentisane Hrvate i muslimane, kao i pripadnike drugih naroda, etničkih grupa i nacionalnih
manjina. Po okrutnosti, po načinu i perverznosti izvršenja, po broju i opsegu –
zločini u logoru Jasenovac “premašuju svaku ljudsku fantaziju”.Ubijanja iz vatrenog
oružja, ubijanja nožem, maljem, čekićem, motkama, sjekirama, bradvama, ubijanja vešanjem,
davljenjem, spaljivanjem, ubijanja radom, glađu, žeđu, ubijanja zarazama, trovanjima,
ubijanja hladnoćom, mučenja i sadistička iživljavanja – to je bila svakodnevnica jasenovačkih
logora.U logor su dovođene dve kategorije zatočenika: sa osudom i bez osude. Prema
“Zakonskoj odredbi o upućivanju nepoćudnih i pogibeljnih osoba na prisilni boravak u sabirne
i radne logore” trajanje tog boravka je od 3 meseca do 3 godine. Te osude, koje donosi
ustaško redarstvo kao grana UNS-a, predstavljale su farsu, jer svi su bili određeni za
likvidaciju, a “trogodišnjaci” su likvidirani odmah po dolasku u logor.
Lica sa osudama, prolazila su kroz logorske evidencije, koje su, međutim, u dva
navrata temeljito uništene.
Drugu grupu čine lica bez osuda, a radi se o genocidnom umorstvu Srba, Jevreja i
Roma i masovnom logorisanju Hrvata i muslimana i dr. iz krajeva gde se jače razvijao
NOP. Mnogi od ovih transporta i kolona, ne samo da nisu zavođeni u evidencije, nego nisu
ni ulazili u logor, već su vođeni direktno na likvidaciju.
Jedno od pitanja koje se postavlja u vezi sa jasenovačkim logorima je: zašto nije
napadnut i oslobođen logor u toku rata od strane NOV i POJ,pošto, eventualnom likvidacijom
logora, verovatno ne bi bio toliki broj žrtava – podtekst je ovog pitanja.